نخست لازم است مادیگری در دو حوزه را از هم تفکیک کنیم. زیرا گرایش به ماده و دنیاپرستی در حوزه اخلاق فردی و دینی با دنیاگرایی در عرصه اندیشه های اصیل بشری مثل فلسفه و علوم اجتماعی و سیاسی و .... متفاوت است. عنوان مطلب بیشتر ناظر به صورت اول است یعنی اصل قرار گرفتن دنیا در رفتار فردی و زندگی خصوصی و روابط شخصی.
مادیگری در ذات انسان وجود دارد، در واقع انسان به دلیل داشتن غرایز، به ماده و دنیای مادی گرایش دارد. این حقیقت در آیاتی چند از قرآن کریم مورد اشاره قرار گرفته است.[1] به علاوه که این حقیقت با توجه به خلقت دو گانه انسان از خاک و روح الهی نیز قابل فهم است. یعنی عنصر مادی و خاکی انسان، مایه گرایش او به سوی عالم خاک می باشد و بخش حیوانی او را تقویت می کند. بر همین اساس خطر دنیا طلبی همیشه بوده و خواهد بود. آیات فراوانی در قرآن کریم انسان را از دوستی دنیا بر حذر می دارند.[2] چنان که در همین زمینه روایات بی شماری نیز می توان یافت که به صراحت انسان ها را از محبت دنیا پرهیز داده اند. نگاهی به نهج البلاغه امیرالمؤمنین نشان می دهد که دنیا دوستی می تواند به عنوان یک فرهنگ رایج در ریشه های یک جامعه رسوخ کرده و زمینه های انحراف آن را ایجاد کند. و مگر فرهنگ رایج در دوران خلیفه سوم، عثمان بن عفان چیزی به جز دنیا پرستی تام و تمام بود؟
اما آنچه مهم است این است که چرا همین عامل در روزگار ما غلبه پیدا کرده و بلکه اصل و اساس همه چیز را به تسخیر خود در آورده است.علت این گرایش شدید به مادی گری در عالم غرب با شرق و کشور ما لزوماً یکی نیست، هر چند عوامل مشترکی نیز در این بین موجود می باشد. ما پاسخ خود را به ریشه یابی این معضل در ایران اختصاص می دهیم.
آن چه در کشور ما اتفاق افتاده متکی بر دو پایه مهم است یکی ورود ایران به عالم مدرن و پذیرش برخی از اقتضائات فرهنگ مدرن. و روشن است که این فرهنگ، هم به لحاظ فلسفی و هم به لحاظ جنبه تمدنی بر اساس ماده گرایی بنا شده است. پایه های این تمدن جدید در جهان پس از رنسانس شکل گرفت که فلاسفه اروپایی گرایش به متافیزیک را از دست دادند و به جای آن تفکر فلسفی را بر پایه های مادی و حسی قرار دادند و حتی تعریف از عقل را نیز تغییر داده و عقل را در چارچوب تنگ عقل معاش اندیش و عقل جزوی محصور کردند. این رویکرد در جهان راسیونالیسم نامیده می شود. و از سوی دیگر انسان را محور همه چیز قرار داده و البته در تعریف انسان نیز جنبه های مادی و حیوانی را ملاک قرار دادند نه انسانی که خلیفه خدا باشد.[3] بدیهی است که با پذیرش مفاهیم مدرن از سوی ایرانیان بعد از مشروطه و به خصوص در دوران حکومت پهلوی، بنیان های این گرایش نیز به مرور در اذهان ایرانیان جای خوش کنند. این گرایش ها پس از انقلاب اسلامی و به خصوص پس از دوران دفاع مقدس مجالی برای ظهور یافته و ذهن و زبان مردم و بلکه روح انسان ها را آلوده کرده اند.
علاوه بر این عامل، که در واقع عاملی است بنیادین، عوامل دیگری نیز مایه تشدید مادی گرایی شدند. یکی آن که: برنامه اصلی حاکم بر کشور ما بعد از دفاع مقدس توسعه اقتصادی بود، این توسعه نیز لوازمی دارد، یکی این که توسعه اقتصادی بدون توسعه و ترویج مصرف معنا ندارد و روشن است که توسعه مصرف هم مبتنی بر علاقه به دنیا است و اگر کسی دنیازده نباشد بیش از حد نیاز و بلکه بیش از حد اولیات زندگی مصرف نخواهد کرد. در همین راستا بود که بنگاههای اقتصادی برای رونق کار خود ترویج مصرف را سرلوحه کار قرار دادند و در این میان دستگاه های تبلیغات دینی نیز یا غافل مانده و یا ساکت نشستند و یا اصلاً متوجه خطر نشدند و یا این که صدایشان به جایی نرسید.
همه این عوامل به علاوه ریشه محبت دنیا که در ذات انسان نهاده است عامل ترویج ماده اندیشی و دنیا پرستی است.
از طرف دیگر روشن است که دفاع مقدس و اصولاً جهاد در راه خدا عملی است که با گذشتن از تعلقات دنیوی محقق می شود و کسی که علاقه فراوانی به مال و اموال یا خانواده و زن و فرزندش دارد نمی تواند مجاهد باشد، مجاهد کسی است مال و جان خود را در کف اخلاص نهاده و تقدیم خداوند کند. تنافی دنیاپرستی و جهاد نیز در آیات قرآن مورد تأکید قرار گرفته است.[4] فرهنگ جهادی نیز لوازمی دارد، خصوصیات فرهنگ دفاع مقدس به گونه ای است که با دنیاپرستی سازگاری ندارد و لذا با گسترده شدن دنیا گرایی از فرهنگ جهاد فاصله می گیریم هر چند ممکن است تصاویر شهدا را در خیابان ها و میادین نصب کنیم و هر ساله یادمان دفاع مقدس را برگزار کنیم ولی حقیقت جهاد با دنیاپرستی جمع نمی شود.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. علل گرایش به مادیگری، شهید مرتضی مطهری ، انتشارات صدرا .
2. جامعه شناسی غرب گرایی، دکتر علی محمد نقوی، انتشارات امیرکبیر.
پی نوشت ها:
[1] . سورة آل عمران، 14.
[2] . به عنوان نمونه ر ک: جاثیه، 35، یونس، 9-10، منافقون، 9.
[3] . برای آگاهی از این مسائل باید با تاریخ فلسفه غرب آشنا باشید که در این مورد می توانید از کتاب نقد تفکر فلسفی غرب نوشته اتین ژیلسون به ترجمه دکتر احمد احمدی استفاده کنید.
[4] . ر. ک: توبه، 24 و 38 و فتح، 11.